Πού οφείλεται η έξαρση των αναδυόμενων επιδημιών τις τελευταίες δεκαετίες;

Στη δεκαετία του 1960 η εποχή των λοιμωδών νοσημάτων θεωρούνταν ότι είχε παρέλθει. Τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα στον αναπτυγμένο κόσμο, στην ταχεία μείωσή τους συνέβαλαν αρχικά η θεαματική βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και στη συνέχεια τα αντιβιοτικά και πολλά νέα εμβόλια. Η πολιομυελίτιδα και η ευλογιά αποτέλεσαν παρελθόν. Το 1968 ο επικεφαλής των υγειονομικών υπηρεσιών των Ηνωμένων Πολιτειών διακήρυξε ότι ο πόλεμος κατά των λοιμώξεων είχε κερδηθεί. Το 1975, ο πρύτανης της φημισμένης Ιατρικής Σχολής του πανεπιστημίου Γέιλ δήλωσε πως δεν θα προέκυπταν πλέον νέα μεταδοτικά νοσήματα.

​

Όμως, κατά τη δεκαετία του 1970, όλες αυτές οι εκτιμήσεις διαψεύστηκαν. Από τότε μέχρι σήμερα η ανθρωπότητα βιώνει ένα νέο κύμα έξαρσης των λοιμωδών νοσημάτων, νέες επιδημίες και πανδημίες (κυρίως ιογενούς αιτιολογίας) με εκατομμύρια θύματα σε όλον τον πλανήτη. Από το 1975 έως το 2010 είχαν καταγραφεί περισσότερα από τριάντα νέα νοσήματα, ως επί το πλείστον ιογενούς αιτιολογίας, όπως Έμπολα, MERS, SARS, κ.ά. Βρισκόμαστε πλέον σε μια εποχή νέας νοσηρότητας, που οι ιστορικοί της ιατρικής την αποκαλούν εποχή των αναδυόμενων επιδημιών.

Τα αίτια που σχετίζονται με την εμφάνιση καθώς και τις επιπτώσεις των λοιμωδών νοσημάτων και των πανδημιών είναι πολύπλοκα. Καθοριστικής σημασίας για την εξάπλωση των επιδημιών και των πανδημιών είναι η κινητικότητα ανθρώπων, ζώων και εντόμων (McMillen, 2020). Υπάρχουν περιβαλλοντικά αίτια, αμιγώς βιολογικά (μεταλλάξεις) και κυρίως κοινωνικά και οικονομικά. Τα αίτια αυτά σχετίζονται με τον αυξανόμενο συνωστισμό σε ολοένα και πιο μεγάλες πόλεις, με τις συνεχείς μετακινήσεις πληθυσμών λόγω της παγκοσμιοποίησης και των τοπικών πολέμων (επιδημίες και πανδημίες δεν μπορούν να εμφανιστούν χωρίς πυκνό και μετακινούμενο πληθυσμό, ΜcMillan, 2020), καθώς και με σημαντικές αλλαγές στη διατροφή μας και στη σχέση μας με τα ζώα. 

Σύμφωνα με τον Αμερικανό γιατρό Μάικλ Γκρέγκερ, διευθυντή της Υπηρεσίας Δημόσιας Υγείας και Κτηνοτροφίας των Ηνωμένων Πολιτειών, σχεδόν όλες οι αναδυόμενες επιδημίες προέρχονται από τα ζώα, εξαιτίας κυρίως της ριζικής αλλαγής του τρόπου ζωής τους.

Από τότε που εξημερώθηκαν τα ζώα υπήρξαν πηγή λοιμώξεων για τον άνθρωπο. Σύμφωνα με τον Γκρέγκερ, όταν εξημερώθηκαν οι αγελάδες και τα πρόβατα, εξημερώθηκε και ο ιός riderpest, ο οποίος μετατράπηκε στον ιό της ανθρώπινης ιλαράς, με διακόσια εκατομμύρια θύματα τα τελευταία εκατό πενήντα χρόνια. Ο Γκρέγκερ θεωρεί ότι η ευλογιά προήλθε από την πανώλη της καμήλας, ο κοκίτης (ιογενής) από τα εξημερωμένα γουρούνια, ο τυφοειδής πυρετός από τα εξημερωμένα κοτόπουλα, η λέπρα από τον νεροβούβαλο, το κοινό κρυολόγημα από τα άλογα, η γρίπη από τις εξημερωμένες πάπιες. Πιο πρόσφατα, ο ιός του AIDS, με τα εκατομμύρια των νεκρών, πιθανότατα εμφανίστηκε όταν οι άνθρωποι μπήκαν βαθιά στη ζούγκλα, σφάζοντας χιμπατζήδες για τη σάρκα τους. Πήραμε χορτοφάγα ζώα, όπως αγελάδες και πρόβατα, και τα μετατρέψαμε σε κρεατοφάγα, ταΐζοντάς τα κοπριά και αίμα από τα σφαγεία. Έπειτα ταΐσαμε ανθρώπους με άρρωστα ζώα, που δεν μπορούσαν ούτε να περπατήσουν, και έτσι αποκτήσαμε τη νόσο των τρελών αγελάδων.

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

Ο άνθρωπος κυνηγούσε άγρια ζώα εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια, αλλά ποτέ όπως σήμερα. Με τη ζήτηση για κρέας άγριων ζώων να ξεπερνά τις τοπικές προμήθειες, οι χώρες έχουν δημιουργήσει μονάδες παραγωγής από αιχμάλωτα ζώα, στριμώχνουν τα ζώα σε μικρά κλουβιά και τα λαθρεμπορεύονται σε όλον τον κόσμο. Το εντατικό εμπόριο κρέατος από άγρια ζώα ξεκίνησε στις αγορές ζωντανών ζώων της Ασίας και ειδικότερα μιας νότιας επαρχίας της Κίνας, κοντά στο Χονγκ Κονγκ, όπου πρωτοεμφανίστηκε πριν από λίγα χρόνια η γρίπη των πτηνών. Σε αυτές τις αγορές ζωντανών ζώων, ομάδα ιών υπεύθυνων για το κοινό κρυολόγημα, μετατράπηκε στον θανατηφόρο SARS, o οποίος διαδόθηκε στη συνέχεια σε ολόκληρο τον πλανήτη.

​

Σε ό,τι αφορά τις συνθήκες εκτροφής, οι μισές κότες παραγωγής αβγών στον κόσμο είναι πλέον περιορισμένες στις λεγόμενες κλωβοστοιχίες. Σε αυτά τα μικρά κλουβιά μπορεί να βρίσκονται στοιβαγμένες, σε μια μόνο φάρμα εκτροφής ακόμα και 1 εκατ. κότες. Οι εξελικτικοί βιολόγοι πιστεύουν πως ο συνωστισμός αυτός ευθύνεται για την εμφάνιση, μέσω των μεταλλάξεων, των υπερ –λοιμωδών επιθετικών ιών, όπως ο τύπος Η5Ν1 του ιού της γρίπης, ο οποίος εμφανίστηκε το 1996 στην Κίνα και προκάλεσε το 2009 την πανδημία της γρίπης των πτηνών. Η γρίπη των πτηνών υπάρχει εδώ και εκατομμύρια χρόνια ως αβλαβής εντερικός ιός υδρόβιων πτηνών, όπως οι πάπιες, ο οποίος μεταδίδεται μέσω του νερού. Όταν, όμως, στοιβάζεις μολυσμένες πάπιες σε μια αγορά με μη υδρόβια πτηνά, τότε ο ιός, ο οποίος έχει τη δυνατότητα να πραγματοποιεί εκατομμύρια μεταλλάξεις, μπαίνει σε νέους ξενιστές και, προκειμένου να επιβιώσει, μεταλλάσσεται και βρίσκει νέα όργανα, όπως στο αναπνευστικό σύστημα, προκειμένου να μεταδοθεί και να πολλαπλασιαστεί. Τους ίδιους κινδύνους διατρέχουν σχεδόν τα μισά γουρούνια του πλανήτη, που είναι εξίσου συνωστισμένα σε αντίστοιχες φάρμες περιορισμού.

​

Τα εντατικά συστήματα εκτροφής των τελευταίων δεκαετιών είναι η πιο έντονη αλλαγή στη σχέση ανθρώπων και ζώων εδώ και δέκα χιλιάδες χρόνια. Εάν δεν τροποποιηθεί άμεσα η σχέση αυτή, ώστε να μην απειλεί την υγεία των ανθρώπων, ο Δρ. Γκρέγκερ προέβλεψε σε προφητική ομιλία του το 2008, ότι η ανθρωπότητα θα βρεθεί σύντομα αντιμέτωπη με επικίνδυνες ιογενείς πανδημίες. Η σχέση μεταξύ ανθρώπων και ζώων δεν άλλαξε από τότε και η πρόβλεψή του δυστυχώς επαληθεύτηκε.

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, η Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών και η Παγκόσμια Οργάνωση για την Υγεία των Ζώων, σε κοινή τους διακήρυξη πριν από λίγα χρόνια, είχαν εντοπίσει τέσσερεις βασικές αιτίες για την ανάδυση και διάδοση των νέων επιδημιών:

το εμπόριο των εξωτικών ειδών, τη βρώση άγριων ζώων, τις συνθήκες εκτροφής των ζώων και, κυρίως, την αυξανόμενη ζήτηση για ζωική πρωτεΐνη παγκοσμίως. Το Πρόγραμμα Περιβάλλοντος των Ηνωμένων Εθνών (UNEP) και το Παγκόσμιο Ινστιτούτο Ερευνών για την Κτηνοτροφία (ILRI) στην έκθεση «Preventing the Next Pandemic: Zoonotic diseases and how to break the chain of transmission» που δημοσίευσαν στις 6 Ιουλίου 2020, αναγνώρισαν από κοινού επτά τάσεις υπεύθυνες για τέτοιες ασθένειες, γνωστές ως ζωονόσους. Συγκεκριμένα: αυξανόμενη ζήτηση για ζωικές πρωτεΐνες, εξόρυξη φυσικών πόρων και αστικοποίηση, εντατική και μη βιώσιμη γεωργία, εκμετάλλευση της άγριας ζωής, αυξημένα ταξίδια και μεταφορές, αλλαγές στον εφοδιασμό τροφίμων και κλιματική αλλαγή.

​

​

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΖΩΩΝ 

Ο κορωνοϊός, επίσημη ονομασία SARS-CoV-2, που προκαλεί την ασθένεια Covid-19, προέρχεται από ζώα. Ανεξάρτητα από τις πολιτικές σκοπιμότητες μιας επικοινωνιακής διαμάχης μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας ως προς την πιθανότητα εργαστηριακής δημιουργίας του ιού, οι επιστημονικές έρευνες δείχνουν πως ο ιός μεταφέρθηκε από τις νυχτερίδες στον άνθρωπο. Το όνομα αυτό δόθηκε διότι μοιάζει πολύ με τον SARS του 2003. Ένας μεγάλος αριθμός μελετών την τελευταία εικοσαετία είχε εντοπίσει κορωνοϊούς παρόμοιους με τον σημερινό. Ολόκληρες ερευνητικές ομάδες στη Γιουχάν είχαν προειδοποιήσει για ιούς που προέρχονται από τις νυχτερίδες, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό που η επικεφαλής του τοπικού Ινστιτούτου Ιολογίας να πάρει το παρατσούκλι «γυναίκα νυχτερίδα». Οι νυχτερίδες είναι η μόνη ομάδα θηλαστικών ικανών για συνεχή πτήση, γεγονός που τους επιτρέπει να διαδίδουν τους ιούς που φιλοξενούν και να αυξάνουν την πιθανότητα μετάδοσης μεταξύ των ειδών (Wong et al., 2019).

​

Οι νυχτερίδες αποτελούν τη δεύτερη σε πληθυσμό ομάδα θηλαστικών και τον πιο πιθανό ξενιστή ασθενειών στον άνθρωπο (Olival et al, 2017). Μια σειρά από ιούς όπως ο SARS, ο MERS και ο Έμπολα, προέρχονται από αυτές, παρότι συνήθως είναι αβλαβείς γι' αυτές. Την ίδια στιγμή, αποτελούν το μόνο θηλαστικό που μπορεί να πετάξει και είναι ένα είδος απολύτως απαραίτητο για τη ζωή στη Γη. Χωρίς τις μεγάλες φρουτοφάγες νυχτερίδες της Ευρασίας, της Αφρικής και του Ειρηνικού, δε θα υπήρχαν τροπικά δάση και πάρα πολλά άλλα είδη στο οικοσύστημα θα εξαφανίζονταν. Επομένως, η ανθρωπότητα ούτε θα μπορούσε ούτε θα έπρεπε να θέλει να απαλλαγεί από τις νυχτερίδες. Άλλωστε, όπως υποστηρίζει ο Άντριου Κάνινγκχαμ (Andrew Cunningham) από τη Ζωολογική Εταιρεία του Λονδίνου, «το πρόβλημα δεν είναι οι νυχτερίδες. Δεν προκαλούν αυτές την εμφάνιση ασθενειών. Οι άνθρωποι το κάνουν, αιχμαλωτίζοντας, κάνοντας εμπόριο και σφάζοντάς τες. Αυτό μπορεί ακόμη και να μολύνει άλλα ζώα, τα οποία, εάν μολυνθούν, θα μπορούσαν να μεταφέρουν και ακόμη και να πολλαπλασιάσουν τον ιό της νυχτερίδας, αυξάνοντας περαιτέρω των κίνδυνο»

(Mackenzie, 2020).

​

Αναφορικά με τις γεωγραφίες των νυχτερίδων αλλά κυρίως των ανθρώπων, η συγγραφέας Sonia Shah σημειώνει: «Όταν καταστρέφουμε τα δάση τους, υποχρεώνουμε τις νυχτερίδες να φωλιάσουν στα δέντρα των κήπων και των αγροκτημάτων μας. Από εκεί και πέρα, είναι εύκολο να φανταστούμε τη συνέχεια: ένας άνθρωπος έρχεται σε επαφή με το σάλιο μιας νυχτερίδας τρώγοντας ένα φρούτο που έχει καλυφθεί με αυτό. Ή, στην προσπάθειά του να κυνηγήσει και να σκοτώσει την ενοχλητική επισκέπτρια, εκτίθεται σε μικρόβια που έχουν βρει καταφύγιο μέσα στους ιστούς της νυχτερίδας» (Shah, 2020). 

​

Δεν είναι, φυσικά, μόνο οι νυχτερίδες που μπορούν να μεταφέρουν ιούς. Οι «ζωονόσοι», δηλαδή ασθένειες που προέρχονται από ζώα, αποτελούν πάνω από το 60% των ασθενειών που εμφανίστηκαν τα τελευταία πενήντα χρόνια. Και πάνω από το 70% αυτών, προέρχονται από την άγρια πανίδα, από ζώα που ζουν στην άγρια φύση. Η εξήγηση είναι ξεκάθαρη: Μικρόβια που βρίσκονται σε ζώα στην άγρια φύση, έρχονται συχνότερα σε επαφή με ανθρώπινους οικισμούς. Η εκτεταμένη αποψίλωση των δασών, η καταστροφή των οικοτόπων της άγριας ζωής με την μετατροπή τους σε βιομηχανοποιημένη γεωργική γη και τα νόμιμα ή παράνομα δίκτυα πώλησης ή εκμετάλλευσης άγριων ζώων καθιστούν ολοένα και πιο συχνό το φαινόμενο της «διάβασης του φραγμού των ειδών». Η περίπτωση του κορωνοϊού είναι ενδεικτική, ανεξάρτητα από τα στοιχεία που θα μελετηθούν στο μέλλον και θα φωτίσουν ορισμένες, άγνωστες ακόμα, πτυχές. Στην επαρχία Χουμπέι, με πρωτεύουσα τη Γιουχάν, ένα τεράστιο φράγμα που δημιούργησε τον μεγαλύτερο υδροηλεκτρικό σταθμό στον κόσμο και ολοκληρώθηκε το 2012, συνοδεύτηκε από μια μετακίνηση 1.5 εκατομμυρίων ανθρώπων και ανάγκασε μεγάλους πληθυσμούς νυχτερίδων να αναζητήσουν αλλού ενδιαίτημα (Μηνακάκης, 2020). 

​

Αυτή είναι η ιστορία και η γεωγραφία, όχι μόνο του κορωνοϊού, αλλά και του Έμπολα, όταν στο Μελιαντού της Γουινέας το πυκνό δάσος μετατράπηκε σε καλλιεργήσιμη έκταση και νυχτερίδες που κατοικούσαν σε όσα δέντρα απέμειναν, μετέφεραν τον ιό στον δίχρονο Εμίλ Ουαμόνο. Παρόμοιες είναι οι διαδρομές των περισσότερων ζωονόσων. Υπό μια έννοια, ίσως και η ανθρωπότητα να έχει σταθεί περισσότερο τυχερή παρά άτυχη, που η πανδημία έγινε από τη νόσο Covid-19 και όχι από κάποια άλλη με μεγαλύτερο ποσοστό θνησιμότητας, όπως ανησυχούν πολλοί επιστήμονες.

​

Η αποψίλωση των δασών αποτελεί μια κολοσσιαία διαδικασία περιβαλλοντικής καταστροφής, που συνδέεται άρρηκτα με την ανάδυση λοιμωδών νοσημάτων και αποτελεί έναν από τους βασικούς παράγοντες της κλιματικής κατάρρευσης. Η WWF υπολογίζει πώς στα τροπικά δάση, το 2019, μια έκταση ίση με 30 γήπεδα ποδοσφαίρου χανόταν κάθε ένα λεπτό. Ο βασικός παράγοντας της καταστροφής των δασών είναι η μετατροπή τους σε εκτάσεις για καλλιέργειες και κτηνοτροφικές δραστηριότητες.

​

Οι βιομηχανικές αγροκτηνοτροφικές δραστηριότητες συμβάλλουν καταστροφικά στη μετάδοση των ζωονόσων, τόσο για την εδαφική τους υπερεπέκταση όσο και για τις συνθήκες υγιεινής και εκτροφής. Την ίδια στιγμή είναι μια από τις πλέον κερδοφόρες επιχειρηματικές δραστηριότητες, με την McKinsey να υπολογίζει το κέρδος των αγροτικών προϊόντων της Αφρικής, το 2030, σε 880 δισεκατομμύρια δολάρια (Wallace, 2016). Η δουλειά του Γουάλας αποτελεί σημείο αναφοράς στην κατανόηση του ρόλου των μεγάλων αγροκτημάτων στην επιστροφή των θανατηφόρων πανδημιών και συνδυάζει την εξελικτική βιολογία με την οικονομική γεωγραφία και την πολιτική οικονομία της σύγχρονης υφαρπαγής γης.

​

​

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ ΤΗΣ "ΑΓΡΙΑΣ ΖΩΗΣ" ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ

Οι ζωονόσοι συνήθως εμφανίζονται στην άγρια φύση, όμως πανδημίες γίνονται στις πόλεις. Ένας ιός για να διατηρηθεί χρειάζεται διαρκώς νέους ξενιστές, πληθυσμούς μη ανοσοποιημένους ώστε να συνεχίσει να ζει. Αν νοσήσει μόνο ένας μικρός αριθμός ανθρώπων σε κάποιες αραιοκατοικημένες περιοχές, τότε η χαμηλή ταχύτητα μετάδοσής του και οι σύγχρονες ιατρικές δυνατότητες μπορούν αρκετά πιο εύκολα να τον αδρανοποιήσουν. Αντίθετα, ένας ιός τόσο μεταδοτικός όσο ο κορωνοϊός, αν εισέλθει σε πόλεις εκατοντάδων χιλιάδων ή εκατομμυρίων ανθρώπων και μεταδοθεί μέσα από τα σύγχρονα παγκόσμια δίκτυα μετακινήσεων, γίνεται ανεξέλεγκτος. Αν και στην άγρια ζωή των ζώων παράγονται ιοί, τελικά είναι η «άγρια ζωή» των ανθρώπων στις σύγχρονες πόλεις που δημιουργεί τις πανδημίες και τις κάνει τόσο επικίνδυνες. 

​

Η ιστορία των πανδημιών είναι συνδεδεμένη με την ιστορία των πόλεων. Υπάρχουν τουλάχιστον

30 «μεγα-πόλεις» με περισσότερους από 10.000.000 κατοίκους. Η εκτεταμένη αστικοποίηση του πληθυσμού του πλανήτη έχει ως αποτέλεσμα η επαφή μεταξύ ανθρώπων να είναι πολύ συχνή π.χ. στις δημόσιες συγκοινωνίες, στα εμπορικά κέντρα, στα σχολεία, στα στάδια κ.ά. Η εγγύτητα ευνοεί τη διάδοση μεταδιδόμενων νοσημάτων και είναι επιδημιολογικά επικίνδυνη (Davis, 2020). Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση του UN-Habitat (2020), το 56.2% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σήμερα σε πόλεις και μέχρι το 2035 θα ξεπεράσει το 62.5%. Πρόκειται για πάνω από 4.3 δισεκατομμύρια ανθρώπους που αναμένεται να ξεπεράσουν τα 5 μέχρι το 2030. Από τις αρχές του 21ου αιώνα, ο πληθυσμός των πόλεων αυξάνεται σχεδόν 2% κάθε πενταετία, με το μεγαλύτερο μέρος αυτής της αύξησης να γίνεται σε μεσαίου και χαμηλού εισοδήματος χώρες της Αφρικής και της Ασίας. Στις αναπτυγμένες και ήδη αστικοποιημένες χώρες, η έκταση που καταλαμβάνουν οι πόλεις αυξάνεται με πολύ μεγαλύτερο ρυθμό από τον πληθυσμό τους, με την πρώτη (έκταση) να αυξάνεται 1.8 φορές μεταξύ του 1990 και του 2015, ενώ ο δεύτερος (πληθυσμός) μόνο 1.2 φορές το ίδιο διάστημα. Περίπου το 24% του παγκόσμιου πληθυσμού των πόλεων ζούσε το 2018 σε παραγκουπόλεις (slums). Πρόκειται για πάνω από ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους, εκ των οποίων πάνω από 360 εκατομμύρια στην Ανατολική και Νοτιοανατολική Ασία και 230 εκατομμύρια στην Υποσαχάρια Αφρική. Σήμερα, περίπου το 20% του παγκόσμιου πληθυσμού, ήτοι 1.6 δισεκατομμύρια άνθρωποι, ζουν σε συνθήκες κατοίκησης που θεωρούνται ανεπαρκείς, πολυπληθείς και ανασφαλείς. 

Η ίδια έκθεση του UN-Habitat μελετά και τις επιπτώσεις του κορωνοϊού, αποδεικνύοντας ότι το τεράστιο ποσοστό κρουσμάτων (άνω του 90%) εντοπίζεται στις πόλεις. Από τις χώρες που μελετήθηκαν, εξάγεται το εξής συνταρακτικό συμπέρασμα. Μέχρι τον Ιούλιο του 2020, το ποσοστό των κρουσμάτων που εντοπίστηκαν στις πρωτεύουσες και τις 4 μεγαλύτερες πόλεις των χωρών, ξεπερνά κατά πολύ το 50% και φτάνει μέχρι το 82% στις ΗΠΑ, το 87% στην Αγγλία, το 90% στην Ιταλία και το 94% στην Αργεντινή. Οι αριθμοί αυτοί, θεωρείται ότι πέφτουν κατά πολύ έξω, καθώς δεν καταγράφονται επαρκώς οι πληθυσμοί που ζουν στις παραγκουπόλεις, όπως το Νταραβί της Βομβάης με πάνω από 1 εκατομμύριο κατοίκους. Έρευνα που έγινε σε τυχαία δείγματα τον Ιούλιο βρήκε αντισώματα του κορωνοϊού σε πάνω από το 50% των κατοίκων των παραγκουπόλεων σε αντίθεση με το 16% των υπόλοιπων κατοίκων της πόλης. «Δεν μπορείς να προστατεύσεις τον εαυτό σου από τον ιό, όταν μοιράζεσαι την ίδια τουαλέτα με 50 οικογένειες», μεταφέρει σε ρεπορτάζ της η Guardian. Οι συνθήκες ζωής στα αστικά κέντρα του ολοένα και αυξανόμενου και μαζικά φτωχοποιημένου παγκόσμιου πληθυσμού σχετίζονται με τις θανατηφόρες επιπτώσεις των επιδημιών. Παρότι πολύς λόγος παράγεται παγκοσμίως για τη βιωσιμότητα, η Γη φαίνεται να μοιάζει όλο και πιο αβίωτη.

​

Παράλληλα με το γιγαντισμό των πόλεων αυξάνονται και οι διεθνείς μετακινήσεις χρόνο με το χρόνο. Η αύξηση των πληθυσμιακών μετακινήσεων φέρνει νέα μικρόβια σε πληθυσμούς με ανέτοιμο ανοσοποιητικό σύστημα, δηλαδή σε ανθρώπους των οποίων ο οργανισμός δεν διαθέτει άμυνα απέναντι σε μικρόβια, με τα οποία δεν έχει έρθει σε επαφή στο παρελθόν (Taylor et al., 2001). Η ευλογιά, για παράδειγμα, εξόντωσε μεγάλο αριθμό των ιθαγενών της Αμερικής, γιατί η ασθένεια ήταν άγνωστη στην ήπειρο αυτή. Την μετέφεραν εκεί οι Ισπανοί εξερευνητές. Σήμερα, τα μικρόβια μπορούν να κάνουν το γύρο του κόσμου σε μερικές μέρες ταξιδεύοντας με πλοία, με αεροπλάνα ή από το οδικό δίκτυο μέσω των ανθρώπων, των ζώων ή των προϊόντων διατροφής (ζωικών και φυτικών). Είναι πλέον δυνατόν ένα άτομο να μολυνθεί σε μία ήπειρο και να γίνει η μετάδοση της νόσου σε μία άλλη ήπειρο την ίδια μέρα, κάτι που δεν ήταν δυνατό στο παρελθόν.

Γι' αυτόν τον λόγο, στις μέρες μας, δεν είναι δυνατό να καταπολεμηθεί μία νόσος τοπικά και να εκριζωθεί από τον πλανήτη. Η επιδημία του προηγούμενου κορονοϊού SARS 2003 εξαπλώθηκε ταχύτατα στους διεθνείς άξονες των αεροπορικών μεταφορών. Οι περιοχές που επλήγησαν περισσότερο βρίσκονταν γύρω από τα μεγάλα αεροδρόμια ή σε ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένες ζώνες.

​

​

ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ 

Το περιβάλλον αλλάζει, τόσο από φυσικές διεργασίες όσο και από την ανθρώπινη παρέμβαση. Η αποψίλωση των δασών (για τη δημιουργία δρόμων, αστικών κέντρων, καλλιεργειών), η άνοδος της θερμοκρασίας του πλανήτη (που αυξάνει τον όγκο και τη δύναμη των καταιγίδων και οδηγεί σε πλημμύρες) αλλά και κοινωνικές αλλαγές όπως η αστικοποίηση, η μετανάστευση, η φτώχεια και οι πόλεμοι δημιουργούν αλλαγές στο τοπικό περιβάλλον και στο κλίμα (Hansen et al., 2017).

Η αλλαγή του κλίματος αποτελεί έναν ακόμα παράγοντα που ευνοεί τη μετάδοση λοιμωδών νοσημάτων. Για παράδειγμα, το λιώσιμο των μόνιμων πάγων (παγετώνων) από την αύξηση της θερμοκρασίας θεωρείται πιθανό να ελευθερώσει ιούς και μικρόβια που βρίσκονται για χιλιάδες χρόνια εγκλωβισμένα και για τα οποία ο άνθρωπος δεν διαθέτει φυσική άμυνα. Ή η διεύρυνση της ανάπτυξης των εντόμων σε περιοχές «ασυνήθεις» -από πλευράς κλίματος- μπορεί να διευκολύνει τη μετάδοση παθογόνων μικροβίων.

Το περιβάλλον αλλάζει με ρυθμό που ξεπερνά την ικανότητα προσαρμογής του ανθρώπινου είδους, ωστόσο όχι αυτήν των μικροβίων. Η μεγάλη ταχύτητα αναπαραγωγής των μικροβίων σε συνδυασμό με τη δράση της φυσικής επιλογής λειτουργούν ως πηγή ποικιλομορφίας, επιτρέποντας την ανάπτυξη νέων στελεχών, τα οποία μπορεί να γίνουν επικίνδυνα.

​

​

ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΜΙΚΡΟΒΙΩΝ

Η αλόγιστη χρήση αντιβιοτικών στον άνθρωπο αλλά και στις κτηνοτροφικές μονάδες ευνοεί την ανάπτυξη αντοχής των παθογόνων στα αντιβιοτικά που χρησιμοποιούνται για τον περιορισμό τους. Οι μικροοργανισμοί εξελίσσονται και προσαρμόζονται μέσω των μεταλλάξεων, δηλαδή των αλλαγών του γενετικού τους υλικού. Οι αλλαγές αυτές αντικατοπτρίζονται

• στην ανάπτυξη ανθεκτικότητας στα αντιμικροβιακά,

• στην ικανότητά τους να μολύνουν νέους ξενιστές

• ή να αντιδρούν διαφορετικά στην άμυνα του ξενιστή.

​

​

ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΙ

Εναντιώσεις στον εμβολιασμό, από ένα ευρύ φάσμα επικριτών, υπάρχουν σχεδόν από τις πρώτες εκστρατείες εμβολιασμού (Wolfe & Sharp, 2002). Μερικές κριτικές απέναντι στους εμβολιασμούς αναφέρουν ότι δεν είναι αποτελεσματικοί απέναντι στις ασθένειες ή ότι οι μελέτες για την ασφάλειά τους είναι ανεπαρκείς. Μερικές θρησκευτικές ομάδες απαγορεύουν τον εμβολιασμό, ενώ κάποιες πολιτικές ομάδες εναντιώνονται στον υποχρεωτικό εμβολιασμό στα πλαίσια της ατομικής ελευθερίας. Η πλημμελής εφαρμογή των προγραμμάτων εμβολιασμού έχει ως συνέπεια την επανεμφάνιση νοσημάτων που είχαν σχεδόν εκριζωθεί. Η πολιομυελίτιδα, η διφθερίτιδα και η ιλαρά, είναι τέτοια παραδείγματα.

​

Πηγές:

1. https://www.dianeosis.org/2020/05/anthropoi-kai-ioi/

2. https://www.youtube.com/watch?v=YIJLjaZT8uU

3. Εκθεση Πρόληψη της επόμενης πανδημίας: Οι ζωονόσοι και πώς να σπάσει η αλυσίδα μετάδοσης,  του Περιβαλλοντικού Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών ( UNEP ) και του Διεθνούς Ινστιτούτου Έρευνας για την Κτηνοτροφία ( ILRI ).

4. https://www.unep.org/ 

5. http://radicalgeography.gr/?p=1173 

6. Έκθεση UN-Habitat for a better urban future 2020

7. Wong, A.C.P., Li, X., Lau, S.K.P. end Woo, P.C.Y. (2019). «Global Epidemiology of Bat Coronaviruses». Viruses 2019, 11(2), 174.  https://doi.org/10.3390/v11020174 

8. Olival, K., Hosseini, P., Zambrana-Torrelio, C. et al. (2017). Host and viral traits predict zoonotic spillover from mammals. Nature 546, 646–650

9. Mackenzie, D. (2020). Covid-10- Η πανδημία που δεν έπρεπε να έχει συμβεί και πως θα σταματήσουμε την επόμενη. Μτφ. Χ. Βόντα. Αθήνα: Πεδίο.

10. McMillen, C. (2020). Πανδημίες. Αθήνα: Παπαδόπουλος

11. Shah, S. (2020). «Από που προέρχονται οι κορωνοϊοί;». Αυγή, 23 Μαρτίου 2020.  https://www.avgi.gr/entheta/monde-diplomatique/346571_apo-poy-erhontai-oi-koronoioi

12. Μηνακάκης, Β. (2020). Μετά την Πανδημία Covid-19. Αθήνα: ΚΨΜ

13. WWF, https://www.worldwildlife.org/threats/deforestation-and-forest-degradation

14. Wallace, R. (2016). Big Farms Make Big Flu. New York: Monthly Review Press

15. Davis, Μ. (2020). The Monster Enters. New Left Review, 22, March-April, pp. 7-14

16. Taylor LH, Latham SM, Woolhouse ME. (2001). Risk factors for human disease emergence. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences. 356 (1411): 983–89. http://doi.org/10.1098/rstb.2001.0888 

17. Hansen, A., Xiang, J., Liu, Q., Tong, M.X., Sun, Y., Liu, X., Chen, K., Cameron, S., HansonEasey, S., Han, G.-S., Weinstein, P., Williams, C. and Bi, P. (2017), Experts' Perceptions on China's Capacity to Manage Emerging and Re-emerging Zoonotic Diseases in an Era of Climate Change. Zoonoses Public Health, 64    527-536. https://doi.org/10.1111/zph.12335

18. Wolfe R M, Sharp L K. (2002). Anti-vaccinationists past and present BMJ; 325: 430   https://doi.org/10.1136/bmj.325.7361.430

19. Γαριού, Α. (2021). «Αναδυόμενες ασθένειες και εμβόλια: Ευαισθητοποίηση και ενημέρωση στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση». Πτυχιακή εργασία. Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών-Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και Κοινωνικής Εργασίας